Invisa numquam imperia retinentur diu?

De toestand in Afghanistan is een ongekende tragedie die het menselijke tekort ten volle in het licht plaatst. De totale zinloosheid waarmee tienduizenden mensen zich hebben opgeofferd om namens hun land ‘vrede, veiligheid en vrijheid’ te brengen in Afghanistan doet pijn en wekt ergernis. Dat de aldaar getrainde mensen op geen enkele manier bereid zijn geweest om zich voor een corrupte overheid in te spannen is nog wel te begrijpen, dat er weer gemeend is dat het mogelijk moet zijn om de westerse geluksformule van bovenaf op te leggen terwijl de wil bij de ander ontbreekt, echter niet.

Deze algemene westerse formule voor geluk is democratie gecombineerd met een op het kapitalisme gebaseerde verzorgingsstaat. De randvoorwaarden om deze combinatie succesvol te laten zijn (een bevolking waarbinnen mensen elkaar niet naar het leven staan, een betrouwbare overheid en een draaiende economie) heeft eeuwen op zich laten wachten en werd in Europa pas na de schok van WOII op de schouders van de grote westerse moderne filosofen en economen werkelijk geëffectueerd.

De prijs voor dit geluk, namelijk een sluimerend nihilisme, banaliteit, het verdwijnen van hogere zingeving en toenemende verveling, wordt in ruil voor vrijheid, gemak en rust aanvaard. De geleidelijkheid waarmee deze prijs wordt betaald bovendien, zorgt ervoor dat druktemakerij hierover nooit revolutionair wordt of leidt tot collectief verzet. Sterker nog, de gevolgen worden door velen zelfs niet eens als prijs beschouwd.

Als het bovenstaande een redelijk correcte samenvatting is van de staat van de westerse samenleving, hoe ingewikkeld is het vervolgens om te bedenken dat het derhalve onmogelijk is om van bovenaf een democratie op te leggen, gecombineerd met een vorm van kapitalisme? Is er in de moderne geschiedenis één voorbeeld aan te wijzen waarbinnen een vreemde bevolking zonder democratische beginselen en kapitalistische waarden in korte tijd bereid was van een interveniërende macht deze beginselen over te nemen? En was het succesvol en permanent? Het mislukte in ieder geval in Vietnam, Noord-Korea, Irak en in elk Afrikaans land waarin het beproeft is, zover ik weet.

En nu mislukt het niet verrassend in Afghanistan. Het zorgenkind van de westerse wereld waarin een groep fanatieke mensen ondanks jaren van weerstand niet bereid is om hun opvatting van zingeving te offeren. De jarenlange inspanningen om ons idee van geluk over te brengen, is in een paar weken tijd helemaal teniet gedaan.

Natuurlijk was wraak en risicobeperking de basis voor de interventie, maar de pogingen om bijvoorbeeld meisjes onderwijs te verschaffen, een president democratisch te laten kiezen en met behulp van veel dollars iets van een verzorgingsstaat op te tuigen zijn naar mijn mening ingegeven door het oprechte idee dat de westerse formule het meeste geluk voor de meeste mensen oplevert.

Dit Kantiaanse cultuuruniversalisme is zeker niet onverdedigbaar, maar de wijze waarop gedacht wordt dit te effectueren is problematisch. De complexiteit van het probleem laat zich volgens mij als volgt formuleren: om extremistisch gedachtegoed waarbij vrijheid en gelijkheid geen uitgangspunten zijn de kop in te drukken, is een goede economie en een stabiele overheid nodig, maar een goede economie en een stabiele overheid ontstaan pas wanneer extremistisch gedachtegoed de kop in is gedrukt. En dat kan eeuwen duren. Dat dit dus niet van buitenaf kan worden opgelost, maar vanuit de bevolking zelf moet komen is precies de les die we uit onze eigen ontwikkeling en historie moeten trekken. Er is geen land ter wereld dat ons deze les duidelijker kan vertellen dan onze eigen geschiedenis dit doet.

Wat nu te doen? Die vraag is zo onnoemelijk complex dat alleen ze stellen al moedeloos maakt. De machteloosheid die aan de dag is gelegd ondanks tienduizenden mensen en miljarden dollars, doet vermoeden dat we weinig anders kunnen doen dan de geschiedenis zijn gang te laten gaan en de soevereiniteit van het land moeten respecteren zolang het zich niet agressief gedraagt. Maar daar schuilt het probleem juist; het is wachten totdat Afghanistan opnieuw de voedingsbodem wordt voor moslimfundamentalisme dat zijn vleugels wil uitspreiden, op grond waarvan ingrijpen onvermijdelijk wordt.

En juist dat is exemplarisch voor het menselijk tekort. Zolang de toverformule voor het geluk niet enkel binnen eigen grenzen wordt gehanteerd, blijft het ongeluk en de ellende altijd in zicht.