Filosofische kruimels IX

Stephan Wetzels
^{Denken en Zijn}

Voor de filosofiekalender van het filosofiemagazine, verschenen in 2014 weer 12 kruimels van mijn hand. Voor wie ze gemist heeft, boven zijn bed wenst te hangen of gewoon nog eens na wil lezen, hier de teksten integraal. Deel IX van XII.

Waarom is er eerder niets dan iets?

‘Het niets is onstabiel.’
Lawrence Krauss in Universum uit het niets. Waarom er iets is in plaats van niets (2012).

In zijn populair natuurwetenschappelijk werk Universum uit het niets, stelt Krauss zich ten doel ‘het onbevattelijke helder uit te leggen’. Hoe dat mogelijk is, is op zichzelf al een raadsel, maar Krauss wil graag de fundamentele filosofische vraag van Gottfried Wilhelm Leibniz (‘waarom is er eerder iets in plaats van niets’) ontrafelen. Het wordt echter al snel een hoop gegoochel met begrippen, want de oplossing van het raadsel blijkt te zitten in de definitie van het niets. Dit niets blijkt niets minder te zijn dan ‘een onstabiel vacuüm’, dat valt onder de wetten van de kwantummechanica. De vraag waar we vervolgens mee worden geconfronteerd is dan ook: ‘Waar komen de wetten van de kwantummechanica vandaan?’ Krauss moet toegeven daar nog geen enkel idee van te hebben. Het ziet er dus naar uit dat de metafysische vraagstelling van Leibniz, ondanks de hedendaagse natuurkunde, nog wel even stand zal houden….

©Veenmedia.nl
________________________

Tot de vrijheid veroordeeld

‘Het verhaal gaat dat het boek wel werd verkocht, omdat het precies een kilo woog en dus als vervanging voor de door de Duitsers geconfisqueerde koperen gewichten kon worden gebruikt.’
Voorwoord van de vertaler bij Jean-Paul Sartres Het zijn en het niet: proeve van een fenomenologische ontologie (2003).

Het filosofische hoofdwerk ‘L’être et le néant: Essai d’ontologie phénoménologique’ van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre werd in oktober 1942 voltooid, maar de verschijning ervan bleef zoals dat voor veel grote filosofische werken geldt, onopgemerkt. Pas na de Oorlog werd zijn werk in de slipstream van zijn populaire toneelstukken en romans, meer en meer gelezen en gewaardeerd om zijn originele invalshoeken. In de jaren 50 werd het zelfs een van de belangrijkste pijlers van de existentialistische wijsbegeerte. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Kierkegaard, predikte Sartre een strikt atheïstisch existentialisme: er is geen ontwerper die vooraf een idee heeft gemaakt van hoe de mens moet zijn of zou moeten leven. Het gaat dan ook bij Sartre om persoonlijke authenticiteit: beschouw welke rollen je worden opgedrongen en maak je er onmiddellijk van los!

Zijn idee dat de mens tot vrijheid is veroordeeld, heeft ook op de ethiek een behoorlijke stempel gedrukt. Nooit kon iemand meer zeggen: ‘ik moest het doen, omdat hij het me opdroeg.’

Sartre raakte na zijn dood in 1980 wat uit de mode. Het idee van verouderde romans, te abstracte filosofie en het beeld dat hij op het gebied van de liefde wel heel erg rigoureus gebruik maakte van zijn vrijheden, gingen overheersen. Gelukkig kunnen zijn boeken ook nu nog voor tal van andere dingen worden gebruikt.

©Veenmedia.nl
________________________

De ‘Mandeville-paradox’

‘Trots en ijdelheid hebben meer ziekenhuizen gebouwd dan alle deugden bij elkaar.’
Bernard Mandeville (1723). Een essay over menslievendheid en arme scholen. In: de Fabel van de bijen.

Fabel van de bijen

Geboren in Rotterdam is Bernard Mandeville (1670-1733) misschien wel de meest miskende grote denker die Nederland heeft voortgebracht. Wellicht omdat hij naast filosoof ook arts was en al op 21-jarige leeftijd definitief naar Engeland vertrok, heeft hij nooit de faam gehad die hem toe zou komen. In Nederland is er gelukkig sinds 2006 weer systematisch aandacht voor deze denker. Vanaf dat moment verschijnen er in zeven delen het verzameld werk van deze vergeten filosoof.

In 2014 is het exact 300 jaren geleden dat zijn meest beroemde werk De fabel van de bijen verscheen. De centrale stelling die hierin wordt verdedigd, staat ook wel bekend als de ‘Mandeville-paradox’: zonder ondeugd geen gezonde samenleving! ‘De eigenschappen waarvan we allemaal doen alsof we ons ervoor schamen, zijn het grote fundament van een bloeiende samenleving’. Mandeville was er zeker niet op uit om ondeugden aan te moedigen, maar volgens hem behoren zij simpelweg tot de menselijke natuur en moet er voldoende ruimte zijn ze af en toe te kunnen laten vieren. Wat daarbij wel noodzakelijk is, is het bestaan van bekwame bestuurders die zich bewust zijn van de ondeugd in de mens. Zij moeten deze goed reguleren, zodat iedereen er profijt van heeft.

Hadden de Europese bestuurders dus Mandeville gelezen, waren ons misschien wel heel wat crises bespaard gebleven…

Zie ook:

Stephan Wetzels
^{Denken en Zijn}